Euskara forala
Praktika kulturalak eta nortasun kolektiboak proiektuak (2006) ondorioztatzen du Euskal herritarrek –nafarrak barne– euskal kulturarekin gehien lotzen duten elementua euskara dela, eta neurri txikiagoan dantza, pilota eta herri kirolak. Gutxiago aipatu dira ohiturak eta gastronomia, eta oraindik gutxiago musika, jaiak, euskal sinboloak, literatura idatzia, kantua edo ahozko literatura. Egon badira bestelako ikerketa batzuk euskarari tarte txikia egiten diotenak. Ángel Aguirre Baztán antropologoak (1998) eta Josetxo Beriáin (1998) soziologoak adibidez, XX. mende bukaerako nafar identitatearen ikur esanguratsuenen artean, xabieradak eta sanferminak aipatzen dituzte; euskarak ez du presentziarik.
Amando de Miguelek eta Iñaki de Miguelek Jaime Ignacio del Burgoren eskariz lan bat egin zuten Sociedad de Estudios Históricos de Navarra-rentzat, eta jubilatzear dagoen politikariak idatzi zuen hitzaurrea (2002). De Migueltarren ikerketan foruek protagonismo berezia hartzen dute, autoreek, espresuki, foruen irudia nabarmendu nahi zutelako egungo nafar identitatearen ikur forjartzaile gisa. Haien aburuz, nafarrek gainerako herrietatik bereizteko aintzat hartzen dituzten lau elementu bereizgarriak ondokoak dira: foruak (% 50ek); izaera (% 43k); Nafarroa erresuma ohia izatea (% 39k); bi hizkuntza egotea (% 36k). Jaime Ignacio del Burgorentzat (2003), ordea, Nafarroaren izatea hiru puntutan laburbiltzen da: 1.a Nafarroa erkidego anitza da; 2.a Nafarroa komunitate espainiarra da; 3.a Forua nafar erkidegoaren identitate ezaugarri nagusia da.
Foruak, ordea, Víctor Pradera eta Jaime Ignacio del Burgoren tesiak garaile atera arte, euskarari loturik zeuden, identitate ikurra ziren. Gogoratu beharra dago foruen monumentua eta Gamazadaren bultzada euskaroen eskutik etorri zirela. Foruak eta euskara, garaiko intelektualitatearen banaezineko binomioa, Hermilio de Olóriz edo Arturo Kanpionen lanetan agertzen den bezala. Egungo Gobernuaren identitate politikoaren foralitatea Fuero y Libertad. Navarra no es negociable manifestazio mitikoan ikusi genuen. Zer esanik ez, nafar guztiek ordaindutako irrati, telebista eta egunkarietan manifestaziora deitzeko agertu ziren iragarki garesti guztiak elebakarrak izan ziren. Euskara ikusezina bihurtu eta foruen izaera aldatu. Egun horietan bitxia suertatu zitzaidan ikustea nola Nafarroako presidenteak Gamazadaren ikurra erabiltzen zuen. Hori zilegia da, azken batean foruak historian zehar jendearen irudimenean birsortu dira era aldakorrean. Identitateek, batik bat askeak direnek, foruak moldatzen dituzte momentu bakoitzaren errealitate sozio-politikoaren arabera. Zilegia ez dena Gamazada eta bere sinbolorik gorenena, foruen monumentua, erabiltzen den moduan erabiltzea da. Azken batean, Gamazada eta foruen monumentua foralitate jakin baten ikurrak dira, Gamazoren kontra Nafarroako foruak eta euskara defendatzen zituen foralitatea. Bai foralitate bitxia manifestazio hartan ikusi genuena, Gamazoren gustuko foralitate elebakarra, alegia.
Roldan Jimeno Aranguren. Historialaria
ZENBAT BURU… Mikel Bujanda
Azaroaren 7an 20 urte beteko dira Iruñeko Euskalerria irratiaren lehenengo irratsaioa egin zenetik. Iruñerriko euskaldunen sostengua jaso duten arren, oraindik ere ez diete lizentziarik eman. Mikel Bujanda, irratiko zuzendaria, eginiko ibilbideaz eta ekainaren 5ean banatuko den Larreko sariaz solastu zaigu.
Zer moduzko ibilbidea izan da orain artekoa?
Hogei urteren perspektibatik irrigarri egiten da hasierako hartan zer egin eta nola joka zalantzatan ibili ginela gogoratzea. 1988ko udazkena zen: prestaturik genuen tresneria, diseinaturik proiektua, baina zain geunden Admi-nistrazio Publikoak baimenak banatzeko lehiaketa noiz antolatuko. Hasi ala baimenak eskuratu arte itxoin. Eraba-kia, behar den bezala, sintesiaren bidetik etorri zen: itxoiten genuen bitartean ibiltzen hasi. Eskerrak ez ginen esperoan gelditu.
Ameslari izaten jarraitzen dugu: nahia eta asmoa jarriak ditugun puntutik urruti gaude. Iruñerrian euskararen bizitasuna eta funtzionalitatea den baino askoz ere handiagoa izatea nahi dugu. Horren bila gabiltza, errealitatea nahi dugun bezalakoa izan dadin ahaleginduz, baina errealitatea den bezalakoa dela jabeturik.
Ibilbideaz pentsatzen jarrita, hasieratik finkaturiko ideia nagusiekin koherente samar izaten jakin dugula iruditzen zait. Tokiko irratia, Iruñea eta inguruko euskaldunon zerbitzura egina, geure bazterrotako euskararen erabiltzaileen topaleku, harremangune, elkarganatzaile; informazioa eta entretenimendua eskaintzen duena; konpainia egiten duen irratia, geure kultur produkzioaren hedatzailea; irizpide profesionalez jokatuz, denen zerbitzura eta ez inoren mendean ari dena; gobernuaren propaganda egin ez, eta justifikaziorik ez duena justifikatzen ez duena, edonor delarik ere horien egilea, nahiz inoiz estropozoren bat edo beste egin.
Batipat funtsezkora joaz ari gara, funtsezko eta garrantzizkora: euskara da baliatzen eta balidatzen dugun ondarea. Euskararen erabiltzaile gara. Fun-tzionaliatea emanez, hemen eta oraingo jendearen arteko komunikaziorako tresna doitua izateko ahaleginean ari gara. Hori guztia, hasierako planteamenduan zeukan Euskalerria Irratiak. Hori dugu gaur egun ere geure jokabidearen gida. Komunikaziorako da hizkuntza, ahotik belarrirako bidean mihia dantzan ibiltzeko gailua, jostailua.
Zertan da lizentziaren afera?
Ez dago legerik, ez debeku ez betebeharreko agindurik, jende multzo baten gogoa mendera dezakeenik. Lizentzia-rena auzia baldintzatzaile dela ukatu gabe ere, ez da determinatzailea. Ez daiteke geure hutsak onargarriago egiteko aitzakia izan. Baina legerik legeztatzaileenak ere ezin du funtsezkoaren ordezko lanik egin.
Funtsezkoa eta berebizikoa geure jokaleku honetako egoera soziolinguistikoa da. Euskaldun kopuru mordoska gara Iruñerrian, multzoa, baina gehiago izan behar genuke, gehiago izatea komeni zaigu. Iruñaldean ozenago aditu behar litzateke euskara. Urrun daude jakite eta erabiltze tasak. Euskaldunok erabiltzaileago izan behar genuke. Errealitate sozial, dinamikoagoa, biziagoa, nabarmenagoa izan behar luke euskarak.
Horri lotua dago, kateatua, gatibatua dago Euskalerria Irratiaren indarra.
Euskalerria Irratiak Iruñerria euskaldunagoa nahi du. Besteak beste, horrela izatea komeni zaigulako. Irratia bera indartsuago izateko.
Agintariek baimena eman behar digute. Zor digute. Berriro ere zeregin horretan ari gara. Baina agintariek ezin digute eman euskaldungoak, eta ez beste inork, eman behar diguna: euskara errealitate funtzional eta aberats izatea geure paraje hauetan.
Urteurrena dela eta, ekitaldi bereziak prestatzen ari al zarete?
Udazkenerako utzi ditugu ospakizunak. Dena dela, inork ez dezala pentsa sufesta antzu eta arranditsuetan galdu behar dugunik. Zer edo zer eginen dugun bai irratian –intra- bai irratitik kanpo –extra-. Zer iruditzen Iruñerriko euskararen erabiltzaile aktiboen Biltza-rrean elkartuko bagina?
Edo moda modako mintza eta hizketagaia,- Nafarroa, Euskal Herria, ametsa ala eldarnioa?- hartu eta saio batzuk antolatuko bagenitu? Aurrez udaberrian LARREKO sariketa antolatu dugu.
Hamalaugarren Larreko saria nori?
Aurten gure arteko bat izendatu dugu sari hartzaile: XANTI BEGIRISTAIN.
Iruñerriko euskaldunon komunitatean pertsona maitatua, euskararen erabiltzaile zintzo eta leial, nonahi euskaraz aritzaile, lagun arteko harremanetan bezala agerraldi publikoetan ere, euskara harremanetarako tresna duena. Iruñealdean euskaldunon bilera non, hortxe da XANTI BEGIRISTAIN.
Saria emateko moduari ere esanahi eta sinbolismo berria eman nahi diogu: Nabarreria hiri historikoaren gailurtzat jo daitekeen parajean, Redingo harresien ondoan, Zaldi Zuri ostatuan. Iruñea, hiri zahar honetan euskara sustrai historikoetan tinkaturik eta egungo gizartean bizirik daukagula adierazteko.
HERRIEN ELEAK
Guatemala
Guatemala izenak “Náhuatl Quauh-tlemalla” (zuhaitz askotako lekua) esan nahi du eta herri hau txikia bezain anitza da. Anitza arlo desberdinetan; natura oso oparoa da, beraz loreak, zuhaitzak, txoriak… ugari eta mota askotarikoak dira. Oso herri oso menditsua da eta Itsas barearen eta Karibeko itsasoaren eragina antzematen da bere eguraldian. Mendi asko sumendi itzaliak dira, haran bakoitzean mikroklima bat aurkituko dugu. Eta hizkuntzetaz zer esan dezakegu, arlo honetan ere aniztasuna da ezaugarri nagusia. Gehienak Mayen-se enborrekoak dira (maien kulturakoak) baina, hala ere, badira maia jatorria ez duten bi hizkuntza, Xinea, hau maiaren aurrenekoa da, eta, Garifuna. Bi hauek Karibeko kostaldean hitz egiten dira.
Esan dugun bezala Guatemalako ele gehienek maia jatorria daukate. Antzinako hizkuntzak dira, 4.200 urtekoak baina zaharragoak dira. Familia hau 30 hizkuntzak osatzen dute eta Mexikoko istmotik Hondu-raseraino mintzatzen dira.
Maien hizkuntza indartsuena Quiché da baina bere parean badaude beste batzuk nahiko osasuntsuak, besteak beste, Mam, Kakchikel, Pokomam eta Kekchi.
Quiché: Bere barruan dialekto eta aldaera ugari gordetzen dira. Guatemalako indigenen hizkuntza nagusia da, milioi eta erdi pertsonak hitz egiten dute, eta hiztunen hazkundea oso azkarra izaten ari da.
Mam: Honek, azken erroldaren arabera, 700.000 mila hiztun ditu. Chiapasen ere mintzatzen da, gutxi gora behera 28.000 mila pertsona.
Cakehiquel: Guatemalako barne aldean hitz egiten da eta 500.000 hiztun dauka. Familia honen barruan Tzutujil elea kokatzen da; honek baditu 80.000 hiztun.
Pokomam: 30.000 hiztun biltzen ditu.
Kekchí: Talde hau elebakarrekoa da eta osotara 361.000 hiztun dira; hala ere joan den mendean garapen zabalagoa izan zuen.
Kanjobalano: Hau hizkuntza familia da. Huehuetango eskualdean mintzatzen da eta 112.000 hiztun dira. Mexikon eta Floridan ere mintzatzen da.
Garifuna: Ez da maia hizkuntza, bere jatorria Arahucanakoa da. Hondurasen, Guatemalan, Belizen, eta Nikaraguan mintzatzen da. Baditu 100.000 hiztun eta bere egoera oso larria ez baina bai kezkatzeko modukoa da. Onartuta dago Guate-malako hizkuntza nazionaltzat.
Xinca: Hau ere ez da maien familiakoa, aintzinako tribuen elea da eta hizkuntza ofiziala izan arren, bere egoera oso larria da.
Guatemalako maien hizkuntza zerrenda oso luzea da, Yucateka, Mopan, Chotí, Chuj, Kanjobal… eta horietako batzuek oso hiztun gutxi biltzen dute eta oso egoera larrian daude, Itzá, Lacandón, Luzatenko, Mocho Poconachi, Sipacapense, Pipil.
1996an sinatu zen bake hitzarmena gobernuaren eta gerrilaren artean. Horrela bukaera eman zitzaion Guatemala astindu zuen gatazka armatuari. Horren harira 2003an gaztelaniaz gain, 23 hizkuntza indigenak lortu zuten ofizialtasuna.Oraindik asko falta da benetako ofizialtasuna lortzeko, eta indigenen eskubideak bermaturik izan daitezen, baina onartu behar dugu urratsak ematen ari direla.